Review: ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi

Review: ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi

• Productpagina

• Specificaties
• Intel Alder Lake
• Showcase
• BIOS/UEFI
• Testomgeving
• Resultaten
• Conclusie

Met de komst van Intel’s 12e generatie aan processoren, beter bekend als Alder Lake, maken we kennis met de Z690-chipset. Intel Alder Lake dient de doorbraak te zijn, als het gaat om het terugwinnen van grondgebied versus AMD Ryzen. Dit geldt voornamelijk voor de multi-threaded workloads.

Als vlaggenschip van de Alder Lake-architectuur maak je kennis met een zestienkoppige processor: de Intel Core i9-12900K. Dat monster maakt gebruik Intel’s 10nm-proces en het zogeheten big.LITTLE-ontwerp voor de kernen. Daarmee worden werkprocessen (taken) verdeeld tussen de zogeheten Power-cores en Efficiency-cores. In deze review bundel ik resultaten uit onze Core i9-12900K-review.

De Strix-moederborden zitten qua investering een stapje onder de Maximus line-up van ASUS/ROG. Per generatie hebben we van dichtbij evolutiestapjes mogen ervaren. Inmiddels bieden veel Strix-modellen een zeer gezonde basis, waar sommige van de moederborden nog verassend uitgebreid zijn qua features. De Strix Z690-E Gaming WiFi is geen uitzondering op deze regel. Wederom maakt dit moederbord een mooie stap in de Strix-evolutie.

PCIe 5.0 en DDR5-werkgeheugen zijn nu gemeengoed met Intel Alder Lake op de Strix line-up. De Strix Z690-E Gaming WiFi biedt zelf een directe M.2 Gen 5 SSD (PCIe 5.0) slot op het moederbord zelf, zonder gebruik te moeten maken van de meegeleverde Hyper M.2 SSD-insteekkaart; deftig! Laten we de specificaties van dit beestje eens nader bekijken in het hoofdstuk de specificaties. De ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi bezit (een geschatte- vermoedelijke) adviesprijs van € 509,-.

Hieronder treffen we de specificaties aan;

LGA 1700 en Z690

De 12e generatie aan Intel processoren komt met een nieuwe processorvoet, LGA1700, geschikt voor Intel Core, Pentium Gold en Celeron-processoren. De Z690-chipset introduceert op zijn beurt PCIe 5.0 en DDR5, iets wat we nog niet eerder zagen op een consumentenplatform. Tevens keren er veel aspecten terug van Z590, waar ik over de processoren minder lovend was, maar wel enthousiast over de chipset zelf. Het introduceerde namelijk Wi-Fi 6E, een nieuwere Realtek-audiocodec, USB 3.2 Gen 2×2 en Thunderbolt 4.

Uiteraard waren de features per moederbord verschillend, waar we vooral in het hogere segment meer features zagen. Z690 adopteert veel van deze bovengenoemde features, maar doet daar vervolgens nog een schepje bovenop. Meer connectiviteitmogelijkheden dankzij meer bandbreedte, waarmee het legioen aan USB-aansluitingen verder uitbreidt. Minder restricties vanuit de chipset dan Z590 maakt Z690 uitbundiger - heerlijk!

Een goede balans

Opvallend detail is het fysiek aanwezig zijn van een directe M.2 Gen 5 SSD (PCIe 5.0) slot op deze Strix Z690-E Gaming WiFi. De duurdere ASUS ROG Maximus Z690 Hero, waar inmiddels ook een review van online staat, kan dit enkel door gebruik te maken van de meegeleverde Hyper M.2 SSD-insteekkaart. Dit was een moment van bezinning, waarom? Ga je dan verder kijken naar de fysieke PCIe-sloten met hogere snelheden en de connectiviteit, dan mag het duidelijk zijn waarom dit standaard ontbreekt op de configuratie van de Maximus Z690 Hero. Ik heb het dan over aansluitingen zoals Thunderbolt 4, die niet fysiek aanwezig zijn op de Strix Z690-E Gaming WiFi, enkel middels een interne header. De configuratie is bepalend in samenhang met de beschikbare PCIe-lanes, die bij de Maximus Z690 Hero tjok vol zitten met mooie features.

Belangrijke specificaties bestaan verder uit WiFi 6E, Bluetooth 5.2, een Realtek ALC4080 met Savitech SV3H712 DAC, een enkele USB 3.2 Gen 2×2 poort fysiek op het I/O, een USB 3.2 Gen 2×2 interne header en een 2.5Gbps-ethernetpoort. Zoals ik in de inleiding al aanduidde: de Strix line-up evolueert zeer gezond mee per generatie.

De diepte in met Intel Alder Lake en de Intel Core i9 12900K? Lees onze review en kom meer te weten over deze nieuwe architectuur, DDR5 en nog veel meer moois dat de 12de generatie aan Intel-processoren te bieden heeft.

Oh, en om uitgebreid te kunnen testen, hebben we van ASUS bovendien een supervet ROG-pakket ontvangen, inclusief 5200MHz-geheugen van Kingston Fury en een aantal moederborden.

PCI Express

Laat ik van wal steken met verdere basisinformatie aangaande het Z690-platform en dit Strix Z690-E Gaming WiFi moederbord. PCIe 5.0 en DDR5 zijn nieuwkomers en dragen zorg voor betere prestaties, ofwel hogere doorvoersnelheden. Vooralsnog zijn er nog geen PCIe 5.0 videokaarten en M.2 SSD’s op de markt, iets wat we in deze review dan ook niet kunnen behandelen. Het bovenste PCIe 5.0 x16-slot valt terug op PCIe 4.0 of 3.0. Net als PCIe 4.0 is PCIe 5.0 backwards compatibel. PCIe 5.0 levert de dubbele snelheid van PCIe 4.0 (32 Gbps versus 16 Gbps). Verder is er nog een PCIe 3.0 x16 slot en een PCIe 3.0 x1 slot te vinden op het moederbord.

De M.2-mogelijkheden heb ik al vrij uitgebreid besproken in de specificaties. Om je nog een snelle toer te geven: er zit een fysieke PCIe 5.0 M.2-slot op het moederbord zelf. Met de meegeleverde Hyper M.2 SSD-insteekkaart kan je verder uitbreiden met twee M.2 SSD’s, wat het totaal op vijf M.2-sloten brengt.

DMI

Het Z590-platform maakt gebruik van DMI (Direct Media Interface) revisie 3.0. Op het Z690-platform zien we hier een upgrade naar DMI revisie 4.0. DMI, ofwel Direct Media Interface is Intel zijn koppeling tussen de northbridge en southbridge (CPU-PCH-verbinding) op het moederbord. Met DMI revisie 4.0 is communicatie tussen de processor (CPU) en chipset is wederom verhoogd, wat neerkomt op een verdubbeling in snelheid. DMI revisie 3.0 maakt gebruik van acht DMI 3.0-lanes met een snelheid van 8 Gbps, waar DMI revisie 4.0 gebruik maakt van acht DMI 4.0 lanes met een snelheid van 16 Gbps. Het resultaat? Een verdubbeling, waarmee gelijktijdige connectiviteit van apparaten onder hogere snelheden gemeengoed zijn op Z690.

Overigens heeft de Intel Core i9-12900K totaal 20 PCIe-lanes, deze zijn op hun beurt opgedeeld in 16 PCIe 5.0-lanes en 4 PCIe 4.0 lanes. Ik benadruk deze PCIe-lanes graag als de CPU-lanes ter aanduiding. Vanuit het Z690-chipset zijn er 12 PCIe 4.0-lanes en 16 PCIe 3.0-lanes beschikbaar om de connectiviteitsmogelijkheden mogelijk te maken.

Genoeg diepgang, het is tijd om kennis te maken met de ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi. Het moederbord komt in een degelijke verpakking met bijgaande accessoires, bestaande uit een gebruikershandleiding, ROG-stickers, vier zwarte SATA-kabels, een WiFi/Bluetooth antenne, M.2 Q-Latch onderdelen, een ROG GPU-houder (ondersteuning) en de Hyper M2 SSD-insteekkaart.

Wat direct doet opvallen is de gekozen afwerking op het I/O. Het doet mij op de één of andere manier denken aan de game Audiosurf - een legendarisch puzzel-/muziekspel. Wat mij betreft is de sfeer goed. Afwerking oogt prima, met hier en daar wat meer direct zicht op de printplaat zelf. Dit valt vooral op, mede doordat ik veel gewisseld heb tussen de Z690-E Gaming WiFi en Maximus Z690 Hero tijdens het testen van Alder Lake.

SupremeFX bestaat op de Z690-E Gaming WiFi uit een Realtek ALC4080 in combinatie met Savitech SV3H712 DAC. Op de Maximus Z690 Hero zit een ESS SABRE9018Q2C DAC. Net als de SABRE9018Q2 is dit een audio D/A-converter met hoofdtelefoonversterker en als focus hoogwaardige audiokwaliteit. Verder bestaat het audiopakket uit de gebruikelijke Japanse Nichicon-audiocondensatoren. Om een tipje van de sluier te lichten: kwalitatief scoort de Savitech SV3H712 DAC vergelijkbaar aan dat van de SABRE9018Q2C DAC.

Onderop het moederbord zitten o.a. twee ARGB (3-pin) headers, twee USB 2.0 headers, de CMOS-batterij, een 4-pin (PWM) fan header en de gebruikelijke pin-aansluitingen voor het front I/O van je behuizing.

Op de rechterzijkant bevinden zich een zestal SATA-poorten met direct aangrenzend twee 4-pin (PWM) fan headers, gevolgd door een USB 3.2 Gen 1 header en een USB 3.2 Gen 2×2 header. Boven de ATX-connector bevindt zich een Q-LED postscherm. De bovenrand bestaat uit een RGB (4-pin) header, een ARGB (3-pin) header en een tweetal 4-pin (PWM) fan headers voor de CPU fan en optionele CPU fan.

De fysieke/directe M.2 Gen 5 SSD (PCIe 5.0) zit direct onder de LGA 1700 socket. Voorzien van een extra heatsink met heatpipe; deftig. Ook de VRM-heatsinks van aluminium zijn stevig vertegenwoordigd om het 18+1 powerfasedesign te temmen. De geheugensloten kunnen maximaal 128 GB aan DDR5-werkgeheugen huisvesten. DDR5 begint standaard met/bij een snelheid van 4800 MHz.

De connectiviteitsmogelijkheden op het I/O bestaan uit een HDMI en Displaypoort, een CMOS resetknop en BIOS FlashBack jumper, vier USB 2.0-poorten, vier USB 3.2 Gen 1-poorten, drie USB 3.2 Gen 2-poorten, waarvan twee Type-A en één Type-C, een USB 3.2 Gen 2×2 USB-poort (Type-C), een 2.5Gbps-ethernetpoort, twee SMA-aansluitingen voor de meegeleverde antenne (Wi-Fi 6E en Bluetooth 5.2), een optische audio-ingang en vijf audiojacks.

Afsluitend nog wat foto’s van het geïllumineerde acryl RGB-gedeelte (AURA) op het I/O. Deze is aan te sturen middels de ROG Armoury-software.

Het BIOS/UEFI heeft twee schillen als het om indeling gaat. De eerste schil is een eenvoudig overzicht met basale features zoals temperaturen, bootvolgorde, tijd en datum, kloksnelheden en geïnstalleerde ventilatoren. Bij ASUS krijgt het eenvoudige overzicht de naamgeving ‘EZ Mode’ - het zit hem in de naam. Bij EZ-mode zit nog een optie ‘EZ-Tuning Wizard’. Vanuit de EZ Mode kun je door naar de Q-Fan control-optie om aangesloten ventilatoren te beheren. Zichtbare opties als voluit, turbo en volledige snelheid zijn hier beschikbaar. Ook kun je daar kiezen om iedere header zijn werk te laten doen via PWM. Alle fan-headers op het moederbord zijn 4-pins en ondersteunen PWM.

In het AI Tweaker menu krijg je toegang om te overklokken. Opties zoals core voltage zullen we hier verder aanpassen voor het overklokken. Wil je de Turbo modus uitschakelen, multiplier aanpassen of nog dieper in de voltages springen; AI Tweaker is het menu. Ook komen we hier uiteraard instellingen voor DDR5 tegen.

Advanced beschikt over de ‘fysieke’ onderdelen die we eerder zagen op het moederbord. Configuratie van de USB-poorten, het uitschakelen van de LAN-poorten of SATA-poorten beheren.

Het monitormenu is verantwoordelijk voor het uitlezen van temperaturen en ventilatoren. Hier kun je kiezen of je wel of niet wil uitlezen. Daarnaast bevindt zich hier het boot-menu, waar we de Fast boot-modus kunnen inschakelen voor een lagere opstarttijd. Vaak in de praktijk wordt de UEFI-post dan overgeslagen om snelheid te winnen. Tevens kun je ook een boot-vertraging inschakelen; handig voor mensen die aan het overklokken zijn. Met een slow boot kun je gegevens/parameters rustiger inladen.

De voorlaatste pagina is de tool-pagina. Hier kun je actieve videokaarten bekijken en ook de PCI Express-snelheid/bandbreedte nagaan, het UEFI flashen, overklokprofielen aanmaken en verdere gegevens over het moederbord inzien.

En als laatste de save en exit pagina. Gewoon F10 drukken en een kruisje slaan voor een stabiele overklok; tot zover het UEFI van de ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi.

Hieronder is meer informatie te vinden over de testomgeving en toegepaste testmethoden.

• BIOS: 0702
• Nvidia Driver: 496.49
• Instelling 1: Intel Core i9 12900K - 3,2GHz - 5,2GHz (stock)

In verband met de overstap naar de nieuwe LGA1700-socket, het nieuwe Z690-platform én DDR5-geheugen zijn vergelijkingen met eerder behaalde testresultaten (van onze 11900K bijvoorbeeld) niet zomaar te maken. Het is nét niet van het niveau ‘appels en peren’, maar we gaan wel van een Granny Smith naar een Fuji. Mocht je geen appelkenner zijn: we gaan van een stukje zurigheid naar een frisse, zoete ervaring. Want ja, Rocket Lake-S liet eerder dit jaar een zure nasmaak achter, maar daar kan Alder Lake verandering in brengen.

Rocket-Lake vs. Alder Lake?

Zodoende hebben we in deze review drie testscenario’s voor de processor zelf: de eerder geteste 11900K op Windows 10 20H2, de 12900K getest op Windows 10 21H1 én de 12900K opnieuw getest op Windows 11 (Build 22000 - 10.0.22000). Zo kunnen we de 11900K en 12900K, weliswaar met een korreltje zout, tegenover elkaar zetten in Windows 10 en bekijken of Windows 11 (met o.a. de Intel Thread Director) invloed heeft op de 12900K. Door de overstap naar DDR5 en de nieuwe Z690-chipset is er nou eenmaal geen 100% accurate vergelijking te maken.

Datzelfde probleem geldt eveneens voor gameprestaties, waar we tevens drie scenario’s voor hanteren: de 11700K en RTX 3080 op Windows 10 21H1, de 12900K en RTX 3080 op Windows 10 21H1 en de 12900K en RTX 3080 op Windows 11 (Build 22000 - 10.0.22000). Vanwege het niet ‘even’ opnieuw kunnen bemachtigen van een 11900K voor gameprestaties zetten we de 12900K in games dus tegenover de 11700K uit onze round-up van RTX 3000 eerder dit jaar. Op 1080p moeten verschillen zichtbaar worden, waar het op een 4K-resolutie af moet vlakken.

Gelukkig zijn de single-core-prestaties van de 11700K en 11900K vrij vergelijkbaar in games, wat ook zichtbaar werd aan onze initiële 11900K-review en latere round-up met de 11700K als testprocessor, maar we hebben ook te maken met verschillende driverversies van Nvidia. Dat dus, zoals benoemd, middels het testen van de verscheidene hardware op verschillende data. Mede als gevolg van aanhoudende tekorten is het lastig om exact dezelfde hardware weer op de test bench te krijgen, maar er is gelukkig alsnog voldoende te vergelijken en bespreken.

Windows 10 vs. Windows 11

Wil je meer weten over de prestatieverschillen tussen Windows 10 versus Windows 11 met de Core i9-12900K? Lees dan onze review.

Koeling en overige zaken

In betrekking tot de testomgeving zelf kijken we naar dezelfde koeling voor alle scenario’s met de welbekende Noctua NH-D15*. Daarnaast is bij de 11900K gebruikgemaakt van de ASUS ROG Maximus XIII Hero, waar de 12900K op een ASUS ROG Maximus Z690 Hero geplaatst is. Verder is voor de 12900K een PCIe 4.0-SSD gebruikt: de 2TB-variant van de MSI SPATIUM M480. Kortom, er is t.o.v. voorgaande resultaten ook een verschil in opslag, dus er geldt wederom dat een korrel zout aan te pas komt bij het vergelijken met de 11900K. Tussen Windows 10 en Windows 11 kunnen we voor de 12900K accurate verschillen meten en bespreken.

Als het gaat om verdere richtlijnen zijn eventuele verbeteringen vanuit ASUS uitgeschakeld. Dat wil zeggen dat de 12900K zich gedragen heeft conform de richtlijn van Intel zelf. Dit is om onnodige variabelen te voorkomen en een eerlijke vergelijking te maken, onafhankelijk van moederbord en/of fabrikant. Om dat te valideren, is een meting van de processorfrequentie gedaan gedurende een Blender-test. Dit was succesvol, want de verschillende, all-core turbofrequenties van beide kernsoorten vielen na een korte tijd altijd omlaag, om de vermogens-, ofwel TDP-richtlijnen van Intel te volgen.

*Voor het gebruik van de Noctua NH-D15 bij de 12900K is gebruikgemaakt van de Noctua NM-il7xx-MP83 Mounting Kit.

Als eindnoot: dit is een moederbordreview. Hier kijken we specifiek naar productiviteit en synthetische resultaten. Diepgaandere resultaten aangaande processor, temperatuur en gameresultaten zijn bestemd voor onze processor- en videokaartreviews. Hoewel we bij nieuwe CPU-lanceringen c.q. architecturen veelal de reviews uitbreiden met een goede dosis aan gameresultaten.

Productiviteit en synthetisch

7-Zip

Blender - BMW Render

Blender - Classroom Render

Cinebench R23

Javascript Kraken

SPECviewperf 2020

PCMark 10

Games en 3DMark

CS:GO

F1 2020

Shadow of the Tomb Raider

Total War: Three Kingdoms

3DMark Fire Strike Ultra

3DMark Time Spy Extreme

3DMark Port Royal

Nabespreking

Verschillen tussen de geteste moederborden, de ASUS ROG Maximus Z690 Hero en ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi, zijn marginaal - tot nipt als het om resultaten gaat. Iets wat zich dan ook veelal herhaalt bij iedere nieuwe generatie. Er is niet zozeer gekeken naar het overklokken van de processor en het energiegebruik, want dat zijn wederom zaken die weggelegd zijn voor onze Core i9-12900K review, iets wat ik niet genoeg kan benadrukken.

Nochtans is het vooral de moederbordverschillen die van belang zijn. Dit gaat uiteraard samen met je besteedbare budget, wat inherent gelijkstaat aan de geboden featureset. Voordat ik mij hier verder over uitweid in het deelhoofdstuk is het belangrijk om te weten dat de sprong van de 11e naar de 12e generatie aan Intel-processoren forse prestatieverbeteringen oplevert. Ik heb het dan zowel over single als multi-threaded workloads.

Moederbordverschillen

Verschillen tussen de ASUS ROG Maximus Z690 Hero en de ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi zijn los van de prijs duidelijk. De Maximus Z690 Hero verovert grondgebied met meer connectiviteit, waaronder twee Thunderbolt 4-poorten. Deze wordt op de Strix Z690-E Gaming WiFi enkel aangeboden middels een interne Thunderbolt 4 header voor één poort. Beide moederborden hebben een USB 3.2 Gen 2×2 Type-C-aansluiting op het I/O, waar de Strix Z690-E Gaming WiFi vervolgens meerdere USB 3.2 Gen 1, 2 en USB 2.0-poorten combineert. De Maximus Z690 Hero gaat hier volwaardig voor zeven USB 3.2 Gen 2-poorten samen met twee USB 2.0-poorten voor “legacy" ondersteuning.

Waar de Maximus Z690 Hero twee PCIe 5.0 x16-sloten heeft, gecombineerd met een PCIe 4.0 x16-slot, moet de Strix Z690-E Gaming WiFi het doen met een enkel PCIe 5.0 x16-slot, een PCIe 3.0 x16-slot en een PCIe 3.0 x1-slot. Wederom zijn hier duidelijke verschillen als het om segmentatie gaat. Wel moet ik toegeven dat het fysieke PCIe 5.0 M2-slot op de Strix Z690-E Gaming WiFi een genot is. Op de Maximus Z690 Hero moet je die uitbreiden middels de Hyper M.2 SSD-insteekkaart.

De Maximus Z690 Hero heeft een 20+1 (teamed) powerfasedesign met een MOSFET-rating van 90A, waar Strix Z690-E Gaming WiFi een 18+1 powerfasedesign heeft. Wederom subtiele verschillen tussen de twee. Hetzelfde valt te zeggen over het audiopakket, want die is op de Maximus Z690 Hero aanzienlijk hoogwaardiger met een Realtek ALC4082 in combinatie met een ESS SABRE9018Q2C 32-bit DAC. De Strix Z690-E Gaming WiFi maakt gebruik van een Realtek ALC4080 met Savitech SV3H712 DAC.

Onder de eindstreep heeft de Maximus Z690 Hero doorgaans meer aansluitingen in de vorm van RGB/ARGB, fan headers en algemene interne headers voor opties zoals custom waterkoeling. De toevoeging van on-board knoppen is ook een pluspunt wat ons betreft. Vooral kijkende naar een testomgeving. Segmentatie tussen de twee en daarmee onderscheid is heel duidelijk. De Maximus Z690 Hero pakt alles verfijnder aan, zowel in featureset als afwerking. Daar zit dan ook een hogere prijs aan vast. De Strix Z690-E Gaming WiFi is je niks om voor te schamen, want daar zitten de essentiële features op van Alder Lake voor een aantrekkelijkere prijs.

In de inleiding had ik het al over de evolutie die de Strix-moederborden als line-up hebben doorstaan. Per generatie zien we de moederborden stapsgewijs evolueren met een gezonde basis aan features en nieuwe eigenschappen. Hoe de ASUS ROG Strix Z690-E Gaming WiFi daarop inspeelt lees je in deze eindconclusie.

Bij het online gaan van deze review staat ook de ASUS ROG Maximus Z690 Hero review live. De ROG Maximus line-up is doorgaans een stuk duurder dan de Strix line-up aan moederborden, waar ook duidelijk onderscheid wordt gemaakt op basis featureset. Toch vind ik de Strix Z690-E Gaming WiFi op veel aspecten comfortabel dichtbij de Maximus Z690 Hero komt. Reden genoeg om het moederbord een “Z690 compleet" label mee te geven. DDR5 en PCIe 5.0 zijn vertegenwoordigd, er is WiFi 6E, Bluetooth 5.2 en doorgaans gewoon een nette Realtek-audiocodec met individuele DAC.

Dit alles maakt de balans van de ROG Strix Z690-E Gaming WiFi geraffineerd. En ja; Z690 op dit niveau is niet heel goedkoop, maar dan alsnog is de ROG Strix Z690-E Gaming WiFi in de volledige breedte compleet gebalanceerd als het om featureset gaat. De fysieke PCIe 5.0 M2-slot spreekt mij erg aan, zonder verplicht gebruik te moeten maken van de meegeleverde Hyper M.2 SSD-insteekkaart.

Balans is dan ook het sleutelwoord voor deze Strix Z690-E Gaming WiFi. Het pakt de belangrijkste features van Alder Lake en brengt dit mooi samen op een keurige printplaat. Met dat gezegd te hebben, iets waar ik veel minder woorden voor nodig heb dan de conclusie van de Maximus Z690 Hero, omwille het prijspunt van dit moederbord. De Strix Z690-E Gaming WiFi laat een prima evolutie zien van Z590 naar Z690. Een waardig Alder Lake moederbord met het genot van DDR5 en binnenkort PCIe 5.0 wanneer er hardware voor beschikbaar is.